Εκπαίδευση καί Μόρφωση

H καλή μόρφωση ήταν τό ιδανικό κάθε πολίτη στήν αυτοκρατορία. Τήν απαιδευσία, τήν έλλειψη πνευματικής καλλιέργιας, τή θεωρούσαν ατύχημα καί συμφορά. Τό πρώτο πράγμα πού διδάσκοταν ένα παιδί, όταν γινόταν έξι χρονών, ήταν η γραμματική ή αλλιώς τό "ελληνίζειν τήν γλώσσαν". Εξυπακούεται ότι η γνώση των κλασσικών καί ιδίως του Ομήρου ήταν βασικό μέρος της εκπαίδευσης. Ο Συνέσιος τόν 5ο αιώνα μιλάει γιά τήν ικανότητα του ανηψιού του νά αποστηθίζει τόν μεγάλο ποιητή, ενώ ο Ψελλός, από μικρός ήξερε ολόκληρη τήν Ιλιάδα απ'έξω. Η Αννα Κομνηνή, πού δεκάδες φορές αναφέρει στίχους του στήν Αλεξιάδα της, σπάνια προσθέτει "τό ομηρικόν εκείνο", διότι ήταν τελείως περιττό. Σέ ηλικία δεκατεσσάρων χρονών ο μαθητής περνούσε στή ρητορική "τήν δύναμη της πειθούς διά του λόγου", μάθαινε δηλαδή ορθή προφορά καί μελετούσε συγγραφείς όπως τόν Δημοσθένη καί πολλούς άλλους πεζογράφους. Μετά τή ρητορική έπρεπε νά σπουδάσει τήν τρίτη επιστήμη, τή φιλοσοφία, καί τίς τέσσερεις τέχνες, τήν αριθμητική, τή γεωμετρία, τή μουσική καί τήν αστρονομία. Παράλληλα μέ τά μαθήματα αυτά έδιναν στό παιδί καί θρησκευτική μόρφωση. Τά παιδιά μάθαιναν τή Βίβλο από κληρικούς διδασκάλους.

Ανώτερες σχολές κάι πανεπιστήμια πάντοτε υπήρχαν στήν Πόλη, αλλά τό πιό γνωστό ήταν τό Πανδιδακτήριον πού ίδρυσε ο καίσαρ Βάρδας τό 849, στή Μαγναύρα. Επί κεφαλής ήταν ο καθηγητής της φιλοσοφίας - ο οικουμενικός διδάσκαλος. Στή θέση αυτή διόρισαν τόν Λέοντα τόν Φιλόσοφο, πού δίδασκε ως τότε στήν εκκλησιαστική σχολή των Σαράντα Μαρτύρων. Κατά τήν βασιλεία του Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου υπήρχαν τέσσερεις έδρες: φιλοσοφίας, γεωμετρίας, αστρονομίας καί ρητορικής μέ συμπληρωματική διδασκαλία αριθμητικής, μουσικής, γραμματικής, νομολογίας καί ιατρικής. Από τούς σπουδαστές η κυβέρνηση καί τά νομικά σώματα έπαιρναν τούς ανώτερους υπαλλήλους τους. Αργότερα τό πανεπιστήμιο διαιρέθηκε σέ δύο σχολές, της φιλοσοφίας καί της νομικής. Ο τελευταίος σπουδαίος νομοφύλακας, πού έζησε τόν 14ο αιώνα ήταν ο Αρμενόπουλος, ο οποίος άρχισε νά διδάσκει από τό εικοστό δεύτερο έτος της ηλικίας του, καί ο νομικός κώδικας πού έγραψε χρησιμοποιήθηκε από τούς Ρωμηούς ραγιάδες καθ' όλη τήν διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Πρέπει νά αναφέρουμε ότι η μόρφωση δύσκολα έφτανε τίς φτωχές τάξεις. Ο πάμπτωχος ποιητής Πρόδρομος πού είχε μελετήσει τόν Αριστοτέλη καί τόν Πλάτωνα, παραποπονιόταν ότι δέν υπήρχαν βιβλιοθήκες πού νά μπορούν νά τίς χρησιμοποιήσουν οι φτωχοί. Οι ιδιωτικοί διδάσκαλοι παραπονιόνταν γιά τήν φτώχεια τους, όπως ο Παλλάδας, αλλά οι δημόσιοι διδάσκαλοι ζούσαν αξιοπρεπώς. Υπήρχαν μεγάλες ιδιωτικές βιβλιοθήκες όπου επιτρέποταν νά πηγαίνουν οι λόγιοι καί φυσικά υπήρχαν οι βιβλιοθήκες των μοναστηριών, όπου μεγάλος αριθμός μοναχών αντιγράφανε χειρόγραφα, καί σέ αυτούς κυρίως οφείλουμε τήν δίασωση κειμένων της κλασσικής μας φιλολογίας. Τά βιβλία ήταν πανάκριβα καί ο Αρέθας ο επίσκοπος Καισαρείας, τόν 10ο αιώνα, πλήρωσε τέσσερα χρυσά νομίσματα γιά νά αγοράσει τήν γεωμετρία του Ευκλείδη. Αντίθετα στή Δύση γιά πολλούς αιώνες η εκπαίδευση περιορίζοταν μόνο εντός των τειχών των μοναστηριών.

Ετσι βλέπουμε ότι ενώ οι Βυζαντινοί αρέσκονταν νά αποκαλούνται Ρωμαίοι η εκπαίδευσή τους ήταν καθαρά ελληνική καί απέφευγαν συστηματικά νά χρησιμοποιούν βαρβαρικές λέξεις, ιδίως λατινικά στήν επίσημη γλώσσα. Η σπουδαιότερη επιστήμη μετά τήν θεολογία, ήταν η φιλοσοφία, "η επιστήμη των επιστημών" η σπουδή του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Πρόκλου καί του Πλωτίνου, η οποία περιελάμβανε όχι μόνο ηθική καί ιδεαλιστική θεώρηση αλλά επίσης διαλεκτική καί λογική καί πολλές φορές φόβιζε τούς φανατικούς κληρικούς μήπως οι σπουδαστές της απομακρυνθούν από τήν Ορθοδοξία. Οταν μιλάμε γιά γράμματα δέν επιτρέπεται νά παραλείψουμε τούς τρείς σοφούς ιεράρχες Βασίλειο τόν Μέγα, Ιωάννη Χρυσόστομο καί Γρηγόριο Ναζιανζηνό, οι οποίοι στά χρόνια του φανατισμού καί των διώξεων κάθε ειδωλολατρικού στοιχείου σπούδασαν καί ανέδειξαν τά ελληνικά γράμματα καί τίς επιστήμες καί μάλιστα στό Πανεπιστήμιο των Αθηνών, αναγνωρίζοντας έτσι τόν πνευματικό πλούτο της Αρχαίας Ελλάδος.

Γιά τόν Μέγα Φώτιο ελέχθη ακόμη καί από ένα εχθρό του ότι συναγωνίστηκε τούς αρχαίους καί υπερέβαλε όλους τούς συγχρόνους "σχεδόν σέ κάθε κλάδο της κατά κόσμον μαθήσεως". Εγραψε λεξικό, σχολικά βιβλία καί διατριβές, βοήθησε τόν Βασίλειο Α' στήν αναθεώρηση των νόμων καί δημιούργησε στό σπίτι του ένα κύκλο συζητητών καί μελετητών. Ενας άλλος εγκυκλοπαιδικός λόγιος, ο Ψελλός, άφησε ποιητικά καί πεζά έργα επί της φιλοσοφίας, της ιστορίας, των νόμων, της ιατρικής, της θεολογίας, των απόκρυφων επιστημών, ενώ η σπουδή του καί η αγάπη του γιά τόν Πλάτωνα ως καί ο ενθουσιασμός του γιά τή μάθηση ετοίμασαν τό δρόμο γιά τούς ανθρωπιστές του δέκατου πέμπτου αιώνος. Ο ίδιος καυχόταν ότι προσείλκυσε ως σπουδαστές του Κέλτες, Αραβες, Αιγυπτίους, Πέρσες, Αιθίοπες καί Βαβυλωνίους, ενώ παρακαλούσε τούς πανεπιστημιακούς μαθητές του νά μήν απουσιάζουν από τό σχολείο λόγω κακοκαιρίας ή εξ αιτίας των συνηθισμένων αποπλανήσεων λόγω της νεαρής τους ηλικίας όπως ήταν τό θέατρο, οι κύβοι, τά αθλητικά ή τά γεύματα.

Αλλα κέντρα μαθήσεως του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους ήταν η Αθήνα, μέχρι τόν 6ο αιώνα, η "μητέρα της φιλοσοφίας", η Αλεξάνδρεια μέχρι τήν κατάκτησή της από τούς Αραβες μέ τούς πολυάριθμους τόμους των βιβλίων της. Η Καισάρεια της Καππαδοκίας ήταν θεολογικό κέντρο καί διέθετε 30000 χριστιανικά βιβλία, ενώ η Αντιόχεια της Συρίας, η γενέτειρα του Ιωάννου Χρυσοστόμου, διέθετε πλήθος σχολείων. Ενδιαφέρον πνευματικό ίδρυμα ήταν η νομική σχολή της Βηρυτού, καί η πόλις χαρακτηρίζοταν ως "η τροφός των νόμων". Μετά τήν επικράτηση των Σελτζούκων καταστράφηκαν καί χάθηκαν γιά πάντα χιλιάδες βιβλία των πόλεων αυτών, τά πνευματικά ιδρύματα έσβησαν καί τό κέντρο βάρους της εκπαίδευσης μετατέθηκε στο Ευρωπαϊκό τμήμα του κράτους καί κυρίως στήν Θεσσαλονίκη. Στή πρωτεύουσα της Μακεδονίας, η σκέψη ήταν πιό ελεύθερη απ'ότι στήν Βασιλεύουσα καί ο Καβάσιλας υποστήριζε ότι οι καλόγεροι δέν ήταν δυνατόν νά είναι τέλειες προσωπικότητες, αν δέν μορφώνοταν αρκετά μέ τήν κατά τόν κόσμον εκπαίδευση. Στόν προϋπολογισμό της πόλεως περιλαμβάνοταν μισθοί γιά καθηγητές της ιατρικής, των μαθηματικών καί της ρητορικής, ενώ οι καθηγητές της φιλοσοφίας καί της νομικής δέν ελάμβαναν μισθό, αφού οι ίδιοι "περιφρονούσαν τά χρήματα".

Οταν τό Ελληνικό κράτος ψυχορραγούσε, ως πνευματικό κέντρο αναδείχθηκε ο Μυστράς μέ τόν κορυφαίο Πλήθωνα, ο οποίος υποστήριξε τήν επιστροφή στόν κλασσικό ελληνισμό, ο όρος "Ελληνες" παύει νά χρησιμοποιείται σάν συνώνυμο μέ τό "ειδωλολάτρες" καί αποκτά πάλι τήν παλαιά του σημασία. Ο "αυτοκράτορας των Ρωμαίων" γίνεται "αυτοκράτορας των Ελλήνων." Κυκλωμένοι από βάσανα καί μέ τό μέλλον σκοτεινό μπροστά τους, οι διανοούμενοι του Βυζαντίου, ακόμα καί οι θεολόγοι, ήταν ποτισμένοι από τήν κλασσική παιδεία. Ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ο Βησσαρίων, ο Πλανούδης, ο Μοσχόπουλος, ο Τρικλίνιος καί άλλοι ήξεραν σέ βάθος τήν αρχαία φιλολογία καί λογοτεχνία. Ο Χρυσολωράς κατέπληξε τούς μαθητές του στήν Ιταλία ενώ οι Τραπεζούντιοι Γεώργιος Χωνιάδης καί Γεώργιος Χρυσοκόκκης είχαν διαπρέψει στήν Περσία.

Γείτονες καί αλληλεπίδραση

Τό κράτος της Ρωμηοσύνης διαφύλαξε γιά χίλια έτη τους θησαυρούς της κλασσικής φιλολογίας καί σκέψης γιά τήν δυτική αναγέννηση καί προστάτευσε τήν χριστιανοσύνη από τίς ορδές των βαρβάρων πού ξεχύνονταν από τήν Ασία γιά νά λεηλατήσουν καί νά καταστρέψουν, αναχαιτίζοντάς τις, στίς βυζαντινές κλεισούρες καί στά βυζαντινά οχυρά. Τό αποτέλεσμα τό ζούμε καί σήμερα, έστω καί άν ένα κομμάτι των νεο-Ελλήνων, αδυνατεί νά τό παραδεχτεί: Οι μόνες πραγματικές δημοκρατίες βρίσκονται στόν χριστιανικό κόσμο, κυρίως της Ευρώπης, ενώ η θέση της γυναίκας στίς μουσουλμανικές χώρες της μαντήλας ή στίς ινδουϊστικές χώρες των μαχαραγιάδων είναι αξιοθρήνητη, καί δέν έχει βελτιωθεί εδώ καί αιώνες. Tό ίδιο απάνθρωπα ήταν καί είναι τά αθεϊστικά καθεστώτα (Σοβ. Ενωσις, Κίνα κλπ), κάτι πού κατά αξιοπερίεργο τρόπο αποσιωπάται μόνο στήν δική μας χώρα.

Οι ιστορικοί Runciman, Baynes καί Moss μας βεβαιώνουν ότι όσο καιρό υπήρχε η Αυτοκρατορία του Βυζαντίου, δέν σταμάτησε ούτε μία στιγμή νά επηρεάζει τούς γείτονές της. Τόν 9ο αιώνα οι Σλάβοι είχαν εγκατασταθεί στά βόρεια σύνορα του Ελληνικού κράτους καί αφού συγχωνεύτηκαν μέ τούς Βούλγαρους ίδρυσαν ένα υποτυπώδες βασίλειο. Ο χάνης Κρούμος καί ο γιός του Ομουρτάγ κάλεσαν Ελληνες καί Αρμένιους τεχνίτες γιά νά φτιάξουν τά ανάκτορά τους, ενώ πολλοί έμποροι της Αυτοκρατορίας εγκαταστάθηκαν στήν Βουλγαρία. Ο Βόγορις, εγγονός του Ομουρτάγ βρήκε τήν έλξη της Κωνσταντινούπολης ακαταμάχητη, καί αποφάσισε νά ασπαστεί τόν χριστιανισμό. Βαπτίσθηκε, πήρε τό όνομα Μιχαήλ, καί ο πατριάρχης Φώτιος τόν ενθάρρυνε νά ιδρύσει μία αυτοκέφαλη εκκλησία πού θά εξαρτιόταν από τό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Τό 862 ο Ροστισλαβ, Μοραβός βασιλέας, ζήτησε καί αυτός νά ασπαστεί τόν Χριστιανισμό καί ο Φώτιος έστειλε τόν Μακεδόνα Κωνσταντίνο (πιό γνωστό ως Κύριλλο) καί τόν αδελφό του Μεθόδιο, γιά νά διαδώδουν τόν λόγο του Ιησού. Τά δύο αδέλφια ήξεραν πολλές γλώσσες κατασκεύασαν τό σλαβονικό αλφάβητο καί πάνω σέ αυτό δίδαξαν καί μετέφρασαν τήν Θεία Λειτουργία. Τήν ίδια περίοδο πραγματοποιήθηκε η μεταστροφή στό Χριστιανισμό των σερβικών φυλών. Ενώ οι Σέρβοι έμειναν πιστοί στήν Ορθόδοξη Εκκλησία, οι Κροάτες τό 924 υπό τίς οδηγίες του Τομισλάβου οδηγήθηκαν ομαδικά στή Λατινική Εκκλησία. Ο αρχιεπίσκοπος της Σερβίας, Σάββας, ήταν εκείνος που τόν 13ο αιώνα, έκανε τήν Ορθοδοξία πιό προσιτή στούς Σέρβους, καί αφομοιώνοντας πολλές από τίς εθνικές τους πεποιθήσεις καί έθιμα δημιούργησε μία λαϊκή καί ταυτόχρονα εθνικιστική Εκκλησία η οποία βρίσκοταν σέ διαρκή επαφή μέ τήν μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Νόμοι, διοίκηση, αρχιτεκτονική, τέχνες, ζωγραφική των βαλκανικών κρατών είναι εμπνευσμένα από τό Βυζάντιο. Ομοίως οι Ρουμάνοι, οι Βλάχοι καί οι Μολδαβοί υπόκεινταν στήν επίδραση του Βυζαντίου, μία επίδραση πού συνεχίστηκε μέχρι τόν 18ο αιώνα, χάρις στούς Φαναριώτες ηγεμόνες, πού διόριζαν εκεί οι Σουλτάνοι. Δηλαδή τά βαλκανικά έθνη επηρεάζονταν ακόμα από τήν Κωνσταντινούπολη, αφού αυτή είχε θανατωθεί από τούς Οθωμανούς. Η θρησκεία αυτών των εθνών έθρεφε τόν εθνικισμό τους κατά τήν διάρκεια της τουρκικής κυριαρχίας καί τά οδήγησε κάποτε νά σπάσουν τά δεσμά του τουρκικού ζυγού.

Μέ τά έθνη πού βρίσκονταν νοτίως του Καυκάσου, Αρμενίους, Κιρκασίους καί Γεωργιανούς οι σχέσεις των Βυζαντινών ήταν διαφορετικές καί πολύ πιό ομαλές. Οι λαοί αυτοί είχαν ασπαστεί τόν χριστιανισμό από πολύ νωρίς καί ίσως επηρέασαν τό Βυζάντιο πιό πολύ από ότι επηρεάστηκαν από αυτό. Πράγματι πολύ Αρμένιοι έμποροι, κτίστες καί αριστοκράτες έφταναν στήν Βασιλεύουσα κάι διέμεναν εκεί, αλλά η λογοτεχνία τους, η εκκλησία τους καί οι τέχνες τους παρέμειναν ανεπηρέαστες. Ο μεγάλος αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής ήταν Αρμένιος. Η μοίρα των Αρμενίων ήταν κοινή μέ αυτή των Ελλήνων καί ίσως πιό αδυσώπητη. Σημείωσαν τήν μέγιστη ανάπτυξή τους τόν 10ο αιώνα, οπότε κτίστηκαν τά ωραιότερα κτίρια στό Αγδαμάρ, ενώ στό Ανιον έγραψαν τά συγγράματά τους οι καλύτεροι ιστορικοί τους, ο Ιωάννης Καθολικός καί ο Θωμάς Αρτσρουνή. Τόν 14ο αιώνα σαρώθηκαν από τήν λαίλαπα των Σελτζούκων καί τόν 19ο αιώνα χάθηκαν όλα τους τά ίχνη από τήν πατρίδα τους, σύμβολο της οποίας είναι τό όρος Αραράτ.

Εκείνο πού έχει απόλυτα αναγνωριστεί από όλους τούς ιστορικούς είναι η επίδραση πού άσκησαν οι Βυζαντινοί στά ιταλικά γράμματα τό 15ο αιώνα. Μέ τό ρόλο πού έπαιξαν άνδρες όπως ο Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος, ο Χρυσολωράς, ο Χαλκοκονδύλης, ο Λάσκαρης, ο Αργυρόπουλος καί ο Πλήθων γιά τήν προώθηση της μελέτης των ελληνικών καί του πλατωνισμού στή Δύση, όλη η Αναγέννηση είναι χρεώστης του Βυζαντίου. Λίγοι γνωρίζουν ότι η επίδραση αυτή δέν άρχισε μόνο τήν εποχή εκείνη. Είχε ασκηθεί στή δυτική Ευρώπη, καθ'όλη τήν ιστορία της Αυτοκρατορίας. Τό εξαρχάτο της Ραβέννας, στά χρόνια του Ιουστινιανού έδωσε στούς Ιταλούς τήν δυνατότητα νά μελετηθεί ο βυζαντινός πολιτισμός, η βυζαντινή τέχνη καί αρχιτεκτονική, ανώ ενισχύθηκε τό ενδιαφέρον γιά τά ελληνικά γράμματα. Πολλοί από τούς Ιρλανδούς μοναχούς του 7ου αιώνα μιλούσαν ελληνικά, ενώ σύμφωνα μέ τόν Bury, ο βασιλεύς Ina of Wessex προσκάλεσε δύο Ελληνες σοφούς από τήν Αθήνα. Μετά τήν Ραβέννα ο συνδετικός κρίκος μεταξύ Ανατολής καί Δύσης ήταν η Βενετία, πνευματικό παιδί της Κωνσταντινουπόλεως. Η τέχνη της ήταν βυζαντινή, ο Αγιος Μάρκος ήταν αντίγραφο των Αγίων Αποστόλων καί διατηρούσε μόνιμα εμπορικούς αντιπροσώπους στό Βόσπορο. Οι δόγηδες έστελναν τούς γιούς τους νά σπουδάσουν στό Πανδιδακτήριο, υπό τήν προστασία του αυτοκράτορα. Βέβαια η πύλη του Βυζαντίου πρός τήν Ευρώπη ήταν η Κάτω Ιταλία καί η Σικελία, οι κάτοικοι της οποίας διατήρησαν τήν γλώσσα τους από τόν καιρό του Διονύσιου των Συρακουσσών μέχρι καί σήμερα, σέ πείσμα του Βατικανού καί των διαφόρων εισβολέων. Τόν 10ο αιώνα, ο αυτοκράτορας Οθων Β' παντρεύτηκε τήν πορφυρογέννητη Θεοφανώ, αδελφή του Βουλγαροκτόνου, καί η ενεργητική αυτή γυναίκα συνοδεύτηκε από πλήθος Ελλήνων διανοουμένων καί τεχνιτών διαδίδοντας ελληνικό πολιτισμό στούς άξεστους ακόμα Γερμανούς, οι οποίοι σκανδαλίστηκαν από τήν πριγκίπησσα πού έκανε λουτρό, φορούσε πολύχρωμα μεταξωτά καί βαφόταν στό πρόσωπο. Ομοίως είχε δυσανασχετίσει ο Πέτρος Δαμιανός στή Βενετία, όταν είδε τήν πριγκίπησσα Μαρία Αργυρή νά τρώει μέ πηρούνια. Η Θεοφανώ ανέθρεψε τόν γιό της Οθωνα Γ', μέ ελληνική παιδεία καί αυτός μιλούσε άριστα ελληνικά ενώ ήταν υπερήφανος γιά τήν ελληνική καταγωγή του.

Ρωσσία! Ισως ο νόμιμος διάδοχος του Βυζαντίου μετά τήν άλωση. Πράγματι οι Ρώσσοι, διεκδίκησαν τήν κληρονομιά της Νέας Ρώμης, καί απαίτησαν νά αναφέρεται η Μόσχα ως Τρίτη Ρώμη, μετά τό 1453. Αλλά ποιοί ήταν οι Ρώσσοι; Aπό τόν 8ο αιώνα ληστρικές φυλές από τό βορρά, γνωστοί ως Βίκινγκς ή Ρώς, έκαναν επιδρομές νότιοανατολικά, μέσω των ποταμών Βόλγα καί Δνείπερο, καί έφθαναν μέχρι τό Κίεβο τό οποίο κατείχαν οι Σλάβοι. Οι Σκανδιναβοί αυτοί ήταν άγριοι πολεμιστές, εύκολα κατέλαβαν τίς σλαβικές πόλεις καί μέ τό πέρασμα του χρόνου συγχωνεύτηκαν μέ τούς ντόπιους πληθυσμούς. Τό 860 οι Ρώς μέ τίς μικρές βάρκες τους, πραγματοποίησαν τήν πρώτη επίθεσή τους στήν Κωνσταντινούπολη καί έμειναν έκθαμβοι από τήν έκτασή της καί τά τεράστια τείχη της. Αυτοί πού έμεναν σέ αχυρένιες καλύβες αντίκρυσαν γιά πρώτη φορά μέγαρα καί παλάτια. Φυσικά εύκολα ο Φώτιος πού διηύθυνε τήν άμυνα, εν τη απουσία του αυτοκράτορα, απώθησε τούς επιτιθέμενους. Από τότε αναπτύχθηκαν οι πρώτες εμπορικές σχέσεις των ειδωλολατρών Ρώς μέ τόν χριστιανικό πολιτισμό της αυτοκρατορίας καί οι μισθοφόροι Ρώς ή Βάραγγοι, όπως τούς αποκαλούσαν οι Βυζαντινοί, αποδείχθησαν οι πιό πιστοί μισθοφόροι του εκάστοτε βασιλιά. Η χήρα του ηγεμώνα Ιγκόρ, η Ολγα ήταν η πρώτη πού ασπάστηκε τόν Χριστιανισμό καί έγινε δεκτή από τόν αυτοκράτορα στήν Βασιλεύουσα, τό 957. Η Χερσώνα της Κριμαίας, ήταν τόπος συνάντησης Ελλήνων καί Ρώσσων, ενώ στό Κίεβο υπήρχε ήδη χριστιανική εκκλησία. Χάρη όμως στόν Βλαδίμηρο, ο οποίος νυμφεύθηκε τήν πριγκίπισσα Αννα, αδελφή του Βασιλείου Β' του Μακεδόνα, εισήχθη ο Χριστιανισμός στή Ρωσσία, μία χώρα πρωτόγονη καί βάρβαρη. Μέ τό πέρασμα των χρόνων, όλος ο πολιτισμός της απέρρεε από τήν Εκκλησία. Ελληνες αρχιτέκτονες εσχεδίασαν, Ελληνες εργάτες έκτισαν, Ελληνες ζωγράφοι διακόσμησαν τίς πρώτες Ρωσσικές εκκλησίες, ενώ τό αλφάβητο τους ήταν αυτό πού είχε επινοήσει ο Κύριλλος. Η φιλολογία των πρώτων αιώνων προέρχοταν από τήν Εκκλησία, ενώ αναφέρεται ότι τόν 16ο αιώνα, από τούς 240 συγγραφείς, οι 30 μόνο ήταν λαϊκοί. Οι ρίζες της Ρωσσικής Εκκλησίας ήταν αρκετά βαθιές καί δέν τίς ξερίζωσε ούτε η Ταταρική κατοχή, ούτε τό απάνθρωπο κομμουνιστικό καθεστώς του Στάλιν. Στήν Ορθόδοξη Ρωσσία προσέβλεπαν οι Ρωμηοί ραγιάδες, επί τουρκοκρατίας, γιά τήν ελευθέρωσή τους καί σέ αυτή πάλι ήλπιζαν οι Πόντιοι τό 1916, γιά τήν λύτρωσή τους από τίς διώξεις καί τίς σφαγές. Πώς τά έφερε όμως η ιστορία. Τώρα οι Ρως, πού ήρθαν μέ βαρκούλες νά πολιορκήσουν τήν μεγαλύτερη πόλη του τότε κόσμου, είναι πανίσχυροι καί υπερήφανοι, ενώ οι Ρωμηοί πού ήταν ανίκητοι καί δυνατοί, τώρα είναι ταπεινοί καί αδύναμοι.

Κλείνουμε αυτή τήν ενότητα παραθέτωντας κατά γράμμα κάποια συμπεράσματα του Steven Runciman: "Στίς 29 Μαΐου 1453 ένας πολιτισμός σαρώθηκε αμετάκλητα. Είχε αφήσει μία ένδοξη κληρονομιά στά γράμματα καί στήν τέχνη. Είχε βγάλει χώρες ολόκληρες από τή βαρβαρότητα καί είχε δώσει σέ άλλες τήν εκλέπτυνση των ηθών. Η δύναμή του καί η ευφυΐα του προστάτεψαν πολλούς αιώνες τή χριστιανοσύνη. Γιά έντεκα αιώνες η Κωνσταντινούπολη ήταν τό κέντρο ενός κόσμου φωτός. Τό ζωηρό πνεύμα των Ελλήνων, η υπερήφανη ισχύς καί η διοικητική ικανότητα των Ρωμαίων, η υπερβατική ορμή των χριστιανών της Ανατολής, πού είχαν ενωθεί μαζί σέ ένα ρευστό ευπαθές σύνολο, όλα τώρα αποκοιμήθηκαν. Η Κωνσταντινούπολη έγινε η έδρα της θηριωδίας, της αμάθειας, της ακαλαισθησίας. Μόνο στά ρωσσικά παλάτια, πού από πάνω τους φτερούγιζε ο δικέφαλος, εμείνανε γιά λίγους ακόμα αιώνες ίχνη βυζαντινά, μόνο εκεί σέ κάτι σκοτεινές αίθουσες κοντά στό Κεράτιο κόλπο, χωμένες ανάμεσα στά σπίτια του Φαναρίου, όπου ο Πατριάρχης διατηρούσε τήν άσημη αυλή του καί κυβερνούσε τόν υπόδουλο χριστιανικό κόσμο...."