H Οικονομική ζωή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Γεωργία

Όταν χωρίστηκε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τό δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας ζούσε τήν περίοδο ανάπτυξης της φεουδαρχίας. Άνοδος της φεουδαρχίας σήμαινε τήν εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας της Ρώμης καί τήν κάμψη της επιρροής της μπροστά στήν αύξηση της ισχύος των αριστοκρατών καί των γαιοκτημόνων. Μέ τήν πάροδο του χρόνου η αριστοκρατία απέκτησε τήν αρμοδιότητα νά φορολογεί, νά διατηρεί στρατιωτική δύναμη, νά δικάζει τούς αγρότες μέ αποτέλεσμα η κεντρική εξουσία της Ρώμης νά αποκτήσει συμβολικό χαρακτήρα. Σύμφωνα μέ τήν Pervin Erbil, τό Βυζάντιο τό οποίο προέκυψε από τόν εξελληνισμό της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από φόβο μήπως έχει τό ίδιο τέλος μέ τό δυτικό τμήμα, ακολούθησε διαφορετικό δρόμο.

O δρόμος αυτός οδήγησε στήν ανάπτυξη μίας κεντρικής εξουσίας μέ έδρα τή νέα Ρώμη, ενώ ταυτόχρονα προστατεύτηκε η μικρή ιδιοκτησία. Έτσι τήν εποχή των Ισαύρων (8ος αιώνας) εκδόθηκε ο Αγροτικός Νόμος πού εξασφάλιζε τήν κοινωνική καί οικονομική ανεξαρτησία των αγροτών, καταργώντας οριστικά τό καθεστώς των δουλοπαροικιών. Οι αγρότες μικροϊδιοκτήτες έγιναν οι στυλοβάτες (Ostrogorsky) του δημόσιου ταμείου καί του στρατού, αφού κυρίως στά ανατολικά θέματα της Μικράς Ασίας πού υπέφεραν από επιδρομές, οι φύλακες των συνόρων, οι ακρίτες, ήσαν αγρότες πού υπηρετούσαν στό στρατό καί είχαν υπό τήν κατοχή τους τίς στρατιωτικές γαίες, δική τους δηλαδή γή, καί αυτοί ήξεραν ότι πολεμούσαν γιά αυτή τήν γή, καί όχι γιά τό τσιφλίκι κάποιου μεγαλογαιοκτήμονα.

Δυστυχώς στό πέρασμα χιλίων ετών πού άντεξε τό Ρωμέϊκο κράτος, τά πράγματα δέν ήταν τόσο απλά καί υπήρχε μία διαρκής πάλη μεταξύ των μεγάλων γαιοκτημόνων-αριστοκρατών καί των μικροϊδιοκτητών-ακτημόνων. Έτσι υπήρξαν αυτοκράτορες πού στήριξαν τούς μεγάλους ιδιοκτήτες καί άλλοι πού στήριξαν τούς μικρούς. Σύμφωνα μέ τόν Andre Andreades τούς πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας η γή ήταν συγκεντρωμένη στά χέρια μεγάλων γαιοκτημόνων ενώ τήν περίοδο των εικονοκλαστών μοιράστηκε μεταξύ των γεωργών καί των χωρικών. Η μάχη γιά τήν προστασία της μικρής ιδιοκτησίας διεξήχθη μέ σθένος από τόν καιρό του Ρωμανού Λεκαπηνού μέχρι τήν εποχή του Βασιλείου Β' του Βουλγαροκτόνου. Ιδιαιτέρως η Μακεδονική Δυναστεία πολέμησε τούς γαιοκτήμονες, διότι οι στρατιωτικοί αυτοκράτορες ήξεραν ότι η δύναμη του στρατού τους πήγαζε από τούς ελέυθερους καί ευημερούντες κατόχους μικρών ιδιοκτησιών. Αυτούς χρειάζονταν γιά νά αντιμετωπίσουν τούς εχθρούς αλλά καί από αυτούς συλλέγονταν πιό εύκολα οι φόροι καί οι εισφορές. Ο Βασίλειος Β' ο Μακεδών, ενώ ο ίδιος ντύνονταν μέ ένα απλό στρατιωτικό χιτώνα, καί ζούσε λιτά καί απέριττα, όταν πέθανε άφησε τά ταμεία του κράτους γεμάτα. Ο ίδιος πολέμησε καί συνέτριψε τούς αριστοκράτες πού εποφθαλμιούσαν τήν κεντρική διοίκηση, τούς φορολόγησε αλύπητα καί μοίρασε γαίες σέ ακτήμονες καί φτωχούς.

Οι ανίκανοι όμως διάδοχοί του υπέκυψαν στούς "Δυνατούς", φορολόγησαν τούς μικροϊδιοκτήτες, καί η εξουσία συγκεντρώθηκε σέ μεγάλο βαθμό στήν πολιτική αριστοκρατία, καί ήταν αυτή πού μέ εκφραστές της τόν Ψελλό καί τόν Ιωάννη Δούκα δολοφόνησε τόν Ρωμανό Δ' τόν Διογένη ανοίγοντας έτσι τίς πύλες της Μικράς Ασίας στούς Σελτζούκους. Ομοίως καί οι Κομνηνοί δέν αντιμετώπισαν επιτυχώς τούς γαιοκτήμονες καί αντικατέστησαν τό σύστημα των "στρατιωτικών γαιών" μέ τό ημιφεουδαρχικό σύστημα των "προνοιών". Τέλος μία άλλη μάστιγα των φτωχών αγροτών ήταν τά μοναστήρια, τά οποία κάθε άλλο παρά μέ τήν "Βασιλεία των Ουρανών" ασχολούνταν. Είχαν συγκεντρώσει απίστευτα μεγάλα πλούτη, μεγάλα αγροκτήματα καί ήταν συνυπεύθυνα γιά τήν δυστυχία των ακτημόνων καί των φτωχών.

Σέ γενικές γραμμές η αγροτική παραγωγή είχε μεγάλη ανάπτυξη καί από τόν 8ο μέχρι τόν 12ο αιώνα ήταν σέ μία κατάσταση εκπληκτικής ευημερίας, καθώς όχι μόνο επαρκούσε γιά τίς ανάγκες της αυτοκρατορίας, αλλά εξάγονταν τεράστιες ποσότητες αγροτικών προϊόντων τόσο πρός τήν Δύση όσο καί πρός τήν Ανατολή. Tο σιτάρι και γενικά τα δημητριακά, το λάδι, το κρασί, τα φρούτα, το αλάτι, κτηνοτροφικά και αλιευτικά προϊόντα, τό μέλι, τό βαμβάκι, τό μετάξι αποτελούσαν κύριες πηγές εσόδων γιά τούς αγρότες. Τά οπωροφόρα, οι ελιές, τά αμπέλια καί οι μουριές (τό όνομα των οποίων δόθηκε στήν Πελοπόννησο, Μωρέας) αφθονούσαν στήν Βυζαντινή επικράτεια. Σημαντικές πηγές σχετικά μ' αυτήν αποτελούν τά κείμενα του Ιωάννη Κίνναμου καί των δυτικών παρατηρητών πού έλαβαν μέρος στίς σταυροφορίες του 12ου αιώνα, όπως ο William of Tyre και ο συγγραφέας του "Gesta Francorum". Γνωρίζουμε επίσης ότι η Ιταλία προμηθεύονταν τα σιτηρά της, τό κρασί καί τό κρέας από τό Ελληνικό κράτος. Συγκρίνουμε τώρα τήν τεράστια διαφορά στήν αγροτική παραγωγή εκείνων των χρόνων μέ τήν σημερινή περίοδο. Εκείνα τά χρόνια ο Μεσαιωνικός Έλληνας (Ρωμηός) τροφοδοτούσε Δύση καί Ανατολή μέ αγροτικά προϊόντα, ενώ ο σύγχρονος Έλληνας εισάγει πληθώρα τέτοιων προϊόντων γιά νά καλύψει τίς ανάγκες του πολύ μικρότερου σέ έκταση κράτους του.

Εμπόριο

Tό κράτος του Βυζαντίου βρισκόταν στό σημείο συναντήσεως των οδών μεταξύ Ασίας, Ευρώπης καί Αφρικής. Η γεωγραφική θέση ήταν συμφορά από πολιτικής πλευράς καθώς λαοί από Δύση καί Ανατολή, Βορρά καί Νότο φθονούσαν τό Ελληνικό κράτος εξαιτίας της θέσεως αυτής καί διαρκώς επέδραμαν γιά νά αποκομήσουν εδάφη. Από εμπορικής απόψεως η θέση αυτή ήταν ευεργέτημα, γιατί έκανε τό Βυζάντιο κέντρο του διεθνούς εμπορίου. Τά πολυάριθμα λιμάνια ήταν τόποι μετακίνησης αγαθών από ολόκληρο τόν τότε γνωστό κόσμο, διακινούσαν την τοπική αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή καί αποτελούσαν κέντρα εισαγωγών και εξαγωγών. H Kωσταντινούπολη, χάρη στό δαιμόνιο εμπορικό πνεύμα των Ελλήνων αλλά καί των Αρμενίων κατοίκων της, ήταν συνώνυμο του πλούτου καί της ευημερίας. Στήν Βασιλίδα όλων των πόλεων αλλά καί στήν Τραπεζούντα, στήν Σμύρνη καί στήν Αντιόχεια κατέληγαν μπαχαρικά καί βότανα από τήν Ινδία καί τήν Μαλαισία, υφάσματα από τήν Κίνα, χαλιά από τήν Περσία. Στήν Χερσώνα καί στήν Κωνσταντινούπολη Ρώσσοι πού κατέβαιναν τόν Δνείπερο έφερναν γούνες καί παστά ψάρια, ενώ στήν Θεσσαλονίκη Σλάβοι έφερναν κεχριμπάρια από τήν Βαλτική, ξύλα καί μέταλλα. Στή Βάρη (Μπάρι), στό Δυρράχιο καί στήν Mονεμβασία έφθαναν αγαθά από τή Δύση. Αξίζει νά αναφέρουμε ότι εξαιτίας των μπαχαρικών καί του ρυζιού πού εισάγονταν από τήν Ανατολή, τού ντόπιου λαδιού καί των λαχανικών, η βυζαντινή κουζίνα εξελίχθηκε σέ μία πολύ γευστική καί πικάντικη κουζίνα καί οι Κωνσταντινοπολίτες αλλά καί οι Ρωμηοί της Μικρασίας τήν διέσωσαν τήν ανέπτυξαν μέχρι τόν 20ο αιώνα, καί γευόμαστε όλοι σήμερα τήν περίφημη Πολίτικη κουζίνα.

Τά ελληνικά πλοία ενός πανίσχυρου εμπορικού στόλου, παρά τούς κινδύνους της πειρατείας εκ μέρους των Σαρακηνών όργωναν τήν Μεσόγειο καί τόν Εύξεινο Πόντο. Οι εξαγωγές αφορούσαν αγροτικά προϊόντα (σιτάρι, λάδι, κρασί, εσπεριδοειδή), κοσμήματα, όπλα καί προϊόντα πολυτελείας ενώ από τόν 7ο αιώνα πού τό Βυζάντιο είχε τό μονοπώλιο του μεταξιού, υφάσματα. Οι εισαγωγικοί δασμοί εισπράττονταν στήν Άβυδο του Ελλησπόντου ενώ οι εξαγωγικοί στήν Πόλη. Ένας συνεχής χείμαρρος από χρυσάφι έρρεε στό αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο Έτσι δέν είναι τυχαίο ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αποτέλεσε τό μακροβιότερο παράδειγμα νομισματικής σταθερότητας στήν Eυρωπαϊκή Ιστορία. Οι αυτοκράτορες πέτυχαν νά διατηρήσουν σταθερή τήν πραγματική αξία του χρυσού καί τό βυζαντινό νόμισμα έγινε διεθνές ενώ παρέμεινε απολύτως σταθερό καί ίσο μέ τό ένα εβδομηκοστό δεύτερο της χρυσής λίβρας, από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι τά χρόνια των Κομνηνών. Σύμφωνα μέ τόν Steven Runciman, o Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, ένας ναυτικός πού είχε ταξιδέψει από τήν Ινδοκίνα καί τήν Μαλαισία, μέχρι τήν Αβυσσηνία καί τήν κεντρική Αφρική, στό βιβλίο πού έγραψε υποστήριξε ότι τήν ευημερία του τό αυτοκρατορικό εμπόριο τήν χρωστούσε σέ δύο αιτίες, στό χριστιανισμό καί στό νόμισμα.

Σύμφωνα μέ τόν Andre Andreades η κεντρική διοίκηση του κράτους κατηγορήθηκε ότι εμπόδιζε τήν ανάπτυξη του εμπορίου όχι μόνο λόγω της παρέμβασης των υπαλλήλων αλλά καί εξαιτίας μίας σειράς νομοθετικών μέτρων. Επικρατούσε όπως καί στή βιομηχανία έτσι καί στό εμπόριο τό σύστημα των συντεχνιών, η επιτήρηση ήταν συνεχής, ενώ ο δανεισμός μέ επιτόκιο ή απαγορεύοταν ή ήταν περιορισμένος, τίς τιμές τίς καθόριζαν οι δημόσιες αρχές ενώ η είσοδος στήν πρωτεύουσα ξένων υπόκειταν σέ πολύ αυστηρούς περιορισμούς. Καί όμως η οικονομική παρακμή δέν επήλθε ως αποτέλεσμα των παραπάνω λόγων. Επήλθε τήν περίοδο των ανίκανων διαδόχων του Βασιλείου Β', καί οι κύριες αιτίες ήταν οι κάτωθι: α) η εγκατάλειψη των μικροϊδιοκτητών καί των αγροτών καί η πιεστική φορολογία τους β) η συρρίκνωση του μικρασιατικού χώρου από τίς τουρκικές κατακτήσεις, δηλαδή περιοχών πού αποτελούσαν τό κέντρο βάρος της ανάπτυξης του Ελληνικού κράτους, γ) η απώλεια της Κάτω Ιταλίας από τούς Νορμανδούς, δ) η δημιουργία των ιταλικών κοινοτήτων στήν καρδιά της Αυτοκρατορίας. Οι Βενετοί καί οι Γενουάτες έμποροι από τόν 12ο αιώνα απαλλάχθηκαν από τούς τελωνειακούς δασμούς, εγκαταστάθηκαν στό Πέρα καί στόν Γαλατά, τά πλοία τους αντικατέστησαν τά ελληνικά πλοία στίς μεταφορές αγαθών, καί όχι μόνο δέν προσέφεραν καί από στρατηγικής απόψεως τίποτε στήν Αυτοκρατορία, αλλά υποκίνησαν τήν μοιραία τέταρτη σταυροφορία πού έφερε τήν πτώση της. Καί όμως τήν εποχή της σχετικής παρακμής της πού ήταν η περίοδος πού αλώθηκε από τούς Σταυροφόρους, η Κωνσταντινούπολη σύμφωνα μέ τόν Robert de Clari είχε συγκεντρώσει τά δύο τρίτα του παγκόσμιου πλούτου.

Καί φθάνουμε έτσι στίς ημέρες των Παλαιολόγων πού ήταν ο θλιβερός επίλογος της ιστορίας της Ελληνικής Αυτοκρατορίας. Τό νόμισμα πού ο βασιλέας της Ταπροβάνης (Κεϋλάνης) τό προτιμούσε από όλα τά άλλα, τώρα δέν τό ήθελαν ούτε στό Πέραν. Τά εμπορεύματα πού πλήρωναν τούς ακριβούς δασμούς στίς γεμάτες αποβάθρες της Πόλης, τώρα τά περνούσαν οι Γενουάτες πλάϊ από τά τείχη της χωρίς νά προσεγγίζουν, ή ταξίδευαν από τή Λατινική Συρία μέ βενετσιάνικα πλοία μέχρι τά λιμάνια της Εσπερίας. Οι υπερήφανοι καί αγέρωχοι βυζαντινοί πρίγκηπες, οι εύποροι έμποροι καί οι στολισμένες αρχοντοπούλες έδωσαν τή θέση τους στούς ταπεινούς πολίτες καί στούς επαίτες της βοήθειας από τόν Πάπα, καί αυτοί μέ τή σειρά τους θά έδιναν τή θέση τους στούς ραγιάδες καί στούς σκλάβους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η τραγωδία του αργού θανάτου του Βυζαντίου ήταν καί οικονομική τραγωδία.